Juanjas Zaballa: Kant eta Ilustrazioa

Kant eta Ilustrazioa

Juan José Angulo de la Calle

Ilustrazioa

Ilustrazioa XVII eta XVII. mendeko mugimendu kultural zen, arrazionalitatearen aldekoa eta sineskeria edo tradizio irrazionalen kontrakoa.

Ilustrazioaren irizpideak:

-Arrazoi erabilpenaren bultzada. Ilustrazioa mugimendu kulturala da, non arrazoiaren erabilpena goraipatzen duen. Ilustratuen arabera gauza guztiak era arrazionalean justifikatu behar da: ezagutza (arrazionala eta ez fededuna eta dogmatikoa), gobernua edo estatua, heziketa eta erlijioa.

-Kritikaren aldarrikapena. Argiak aipatzen zituzten esateko ilustrazioa da argi bat iluntasunaren kontra. Iluntasun horiek dira aurreiritziak, arrazionalitatean ez oinarrituta: autoritarismoa, tradizioa eta errebelazio. Lehenik, Absolutismo kritikatu zen, botere zilegia hitzarmen arrazionalean oinarritu behar delako, interes publikoa garatzeko. Bigarrenik, Ilustratuen interesa zen kultura eta heziketa bultzatzea, horrela arrazoiak dakartzan aurrebidea lor daitekelako (horretarako, entziklopediak eta hiztegiak argitaratu zituzten. Azkenik, sinesmen erlijiosoak arrazionalean oinarritu behar dira, ilustratu gehienak deistak ziren eta, euren ustez, arrazionalitatearen bidez Jainkoaren oinarria lor daitek eta bere

-Pentsamendu librearen defentsa.Ilustratuak pentsamendu librearen aldekoak ziren, hauek arrazoi autonomoa defendatzen zituzten, honen bidez aurrebidea (ideia berriak, hobeak, zienentifikoak eta aurreratuak) lor daitezkelako. Hauek sinesten zuten arrazoi kritikoen bidez zoriontasuna lor daitekeela. Tolerantzia bultzatzen zuten, adierazpen askatasuna eta errespetua garrantzitsutzat defendatuta.

Kanten arabera, Ilustrazioak pentsatzera bultzatzen du, bakoitzak bere kabuz pentsatzera bultzatzen du, autoritaterik gabe. Ilustrazioan aukera dago hauek gabe pentsatzeko. Ilustrazioak aukera ematen du pentsamendu librea izateko, arrazoia erabiltzeko, aditua izateko, nork bere kabuz erabakiak hartzen dituen, beste baten ordenak bete gabe.

Gidaritzak edo autoritateak esaten du zer pentsatu behar duzun. Autoritateak izan daitezke apaizak, nork esaten du zer sinestu behar duzun; edo autoritate publikoak, nork esaten du zer egin behar duzun. Ilustrazioaren aurretik tradizioa erabiltzen zuten gizartearen arau moralak ezartzeko eta Elizak edo Estatuak zioten zer pentsatu behar dugun, baina Ilustraziotik gauza guztiak justifikatu behar ziren arrazoiaren bidez eta aukera eman zuen bakoitzak bere kabuz pentsatzeko. Kantek gidaritzaren kontrakoa zen, berak defendatu zuen bakoitzak bere kasa pentsatu behar zuela.

Ilustrazioak pentsamendu librea bultzatzen du. Kanten arabera, garai honetan norbaitek bere kabuz pentsatu ezean, ez du nahi arduratsua izatea, ez du nahi aditua izan nahi, ez du bere erabaki propioak eduki nahi eta horregatik adingabetua da, beste baten esanetara dago, umeak izan bezala. Eta garai honetan bere adingabetasunaren erruduna da Ilustrazioan aukera dago gure kabuz pentsatzeko: bakoitzak egin ezean, bere nahia da eta bere arduragabetasun erruduna da.

Kanten ustez, Ilustrazio prozesu honetan, arrazoia publikoa eta pribatua erabili behar da. Bakoitzak beren ideiak argitara ditzakete, baina gero bakoitzaren lanean bere nagusiari obeditu behar dio (esaterako, armadan ordenak bete behar dira, nahiz eta ados ez egon: ordena jaso bezain pronto obeditu behar da eta gero, bai, bakoitzaren gomendioak argitaratu eta zabaldu daitezke); autoritateen ordenak eta legeak bete ezean kaosa gertatuko da: obeditu behar da eta, gero, beharrezkoa izanez gero, bakoitzaren ikuspuntua eta hobekuntzak proposa daitezke.

Arrazoimenaren erabilera publikoa da adierazpen askatasuna. Ilustrazioan beharrezkoa da: kritika, argudiaketa eta proposamen publikoak pentsamendua aberasten dute, hauen bidez sinesmenak alda daitezkelako. Honetarako, ahalik eta jende gehiago bere erruzko adingabetasuna murriztu behar du. Kanpoko gidaritzarik gabe, bere kabuz pentsatu behar du eta euren ideiak argitaratu behar ditu.

Eztabaida publiko honen bidez, proposamen publikoen bidez, era baketsu batean aurrebidea lor daiteke. Izan ere, hauekin argitaratuta, gobernuek agian kontuan hartzen dute eta lege eta neurri aurreratuagoak ezarri ditzakete.

Arrazoimenaren erabilera pribatua da gure jokabide arrazionala, hiritar bezala. Bere funtzioa da estatuan eta komunitatearen funtzionamendu ordenatua garatzea, interes publikoaren helburuen izenean. Momentu batean kritikak eta proposamen publikoak argitaratu ditzakegu lege hobeak ezar ditzaten, baina legeak ezartzean ezin dugu legeak kritikatu edo ez obeditu: horrela kaosa bultzatuko litzateke eta. Orden sozial betetzeko, pentsamendua mugatua izan behar da eta ezin du autoritateak kolokan jarri: horrek kaosa ekarriko luke.

Kant-ek bi erabilpen hauek laburtzen ditu horrela: “Argudiatu nahi duzuna, baina obeditu!”

Prozesu arrazional honen ildotik, Kantek bere kabuz pentsatu zuen eta bere garaiko ezagutza mota eta etika nozioa kritikatu zituen eta bere proposamenak aurkeztu zituen.

Arrazoi hutsaren kritika

Arrazionalismoaren arabera, jatorrizko ideiak daude. Zentzuen bidez ezin dira kontzeptu finkorik egin (zentzuek erakusten ditu errealitatea aldakorra dela), baina bai arrazionalismoaren bidez. Ezagutza esperientziatik ez jasota, gure ideiak jatorrizkoak izango dira.

Enpiristek argudiatu zituzten jatorrizko ideiak frogaezinak direla eta, horrez gain, azaldu zuten abstrazioren bidez ideiak lor daitezkela. Alabaina, Humek esan zuen kausalitatea ideia ez dagoela esperientzien datuetan, ideia formala dela; beraz, kausalitatea konbentzioa da eta ezagutza konbentzionala da.

Kant-ek bi ikuspuntu hauek batu zituzten. Alde batetik, esan zuen munduari buruzko ezagutza esperientzaren bidez lortzen da; baina esperientzien datuak ulergarriak izateko gizakiok a priori batzuk jartzen dugu, datu hauek fokalizatzeko eta kokatzeko. Esperientzien datuak espazioan, denboran eta kategorietan kokatu behar ditugu geuk uler ditzagun; bestela datu kaotikoak edo ulertezinak izango litzateke.

Kantek enpirismotik, esperientziaren eragina hartu zuen, eta, arrazionalismotik, a prioriak (kontzeptu edo ideia formalak) hartu zituen.

Arrazoimen praktikoaren kritika

Kant-en arabera fenomenoak (subjektuen eraikitako gauzen irudikapenak) ezagutu ahal ditugu esperientziaren bidez, esperientzien datuak judizio a prioriz filtratuta (esperientzien datuak fokalizatzeko eta kokatzeko denboran, espazioan eta kategorietan).

Beraz, kontzientzia morala ez da ezagutza (ez dagoelako esperientzietan oinarrituta), pentsamendu formala da; ezagutza ez izanda, ez dago lege finkaturik eta gure kabuz eraiki dezakegu.

Ezin ditugu arau unibertsalak eraiki, baina axioma era unibertsalean planteatu ahal da. Bakoitzak axioma pentsatu behar du, nork geuk pentsatzen dugun guztiek bete behar dutela. Bestela, arauak heteronomoak izango dira, ez dira pentsamendu librean oinarrituta, baldintza, desio eta interes partikularrean baino (eta ezin ditugu gure desioak aukeratu eta, horrela, ez gara libreak izango).

Gakoa da axioma hau agindu kategorikoa izan beharko da, beti bete beharko da; bestela ez da benetako araua izango, apeta baizik (baldintza batzuetan betetzen bada eta beste batzuetan ez, ba ez da funtzezko arau bat, kontseilu bat baizik). Eta bizikidetza egoteko arau zorrotzak egon behar dira, bestela bakoitzak nahi duena egingo du eta kaosa izango da. Beraz, gure pentsamenduko arau zorrotzak ezarri behar dira.

Alabaina, agindu kategorikoa muturrezkoa da, beti bete beharko da, egoeraz-egoera. Eta batzuetan honek horrela betez gero, kaltegarria izango litzateke egoera batzuetan, non hobe da araua ez betetzea. Esaterako, geuk onartu dugu gezurrak esatea txarra dela, nazismoan naziei esan behar izan zien non zeuden judutarrak eta hori pertsona honen kalte izango da.

Beraz, gure kabuz, arrazionalki, era unibertsalazko arauak planteatu behar dugu, baina euren helburu nagusia izango da pertsonen alde beti egoteko; batzuetan, horrela, agindu kategorikoa izango da kasu batzuetan agindu kategoriko batzuk ez betetzea, agindu kategorikoa izango da besteen onurari begira ibiltzea.