Greziako filosofia

Greziako filosofia

Juan José Angulo de la Calle

Antzinean gauza guztiak azaltzen ziren mitoen bidez. Mitoak historioak ziren, adierazi nahi dute gauza bat existitzen dela jainko batek edo heroi batek zerbait egin duelako edo gertaera konkretu izan zelako. Historio hauek irudimenezkoak eta nahierarakoak dira eta euren ikuspuntutik unibertsoa antropomorfikoa da.

Azalpen hauek arrazionalak eta fikziozkoak dira, eta horrez gain, ez dute bakoitzako kausa azaltzen. Hau konpontzeko, logos sortu zen: diskurtso arrazionalak. Kontzeptu orrokorren bidez adierazten da gauza bat gertatzen da kausa bat dagoelako, hau da, gauza guztiak ondorioak dira eta zerbaitek eragin dituzte.

Joniako filosofoek galdetu zioten bere buruari zein zela gauza guztien kausa edo printzipioa (arjé), zerk osatzen duen natura osoa. Anaximenesek esan zuen gauza guztien substratua edo oinarrizko elementoa zela airea. Hots, nola edo ahala guztia airea da: izaki batzuek aire zerratuagoa daukate (eta hori dela kausa solidoak dira) eta besteek ez daukate hain aire zerratua; baina guztiok airea gara. Anaximenen arabera, hori da gauzen guztien kausa eta sorburua. Alabaina, printzipio ugari aldarrikatu ziren, hala nola, ura, sua, mugagabea (apeiron), zenbakiak, atomoak eta abar.

Sokratesek, ordea, ez zuen printzipiorik bilatu. Izan ere, bere ustez garrantzitsuagoa da bertutea edo ongia ezagutzea. Sokratesen arabera, ezagutzeko kontzeptu orokorrak behar dira, bestela ez genuke gauzen, balioen eta ideiaren noziorik izango: ez genituzke gauzen definizioak edo esanahiak izango.

Bere bizitzan, galdera ugari egin zien aditu batzuei eta galderaren bidez Sokratesek frogatu zuen aditu horiek benetan ez zeukatela ideia argirik edo euren azalpenak ez zirela behin betikoak. Filosofo honen aburuz, beti zalantza jarri behar dira benetako ezagutza lortzeko, nahiz eta guztiek ez onartu. 

Bere esanetan, batzuetan zerbait egin baino lehen daimon bat agertu zen eta galdetu zion ia bere asmoa ona den. Gure baitan hasi da ezagutza, barneko kontzientziaren bidez. Horrela bertutetsua eta jakintsua izan gaitezke.

Platonek gehiago esango luke: definizio horiek, kontzeptu orokor horiek benetako errealitatea da. Platon Heraklito eta Parmenidesen erdian dago. Heraklitosen arabera, dena aldatzen da, errealitatea mugikorra da. 

Alabaina, horrela ezinezkoa da kontzeptuak sortzeko, nozioak finkoak direlako (gauza bat oso aldakorra bada, ezin dugu ezer esan: goizekoa eta gauekoa oso ezberdinak direnez gero, ez dira gauza bera izango eta ezin dezakegu identifikatu edo kokatu). Hots, zerbait errepikatu behar da nozio orokor bat lortzeko. 

Hori dela kausa, Parmenidesek esan zuen errealitatea ez dela aldatzen: unibertsoa ikusiz gero, konturatuko genuke unibertso osoa berez ez da aldatzen (agian zati batzuk, baina bere batasunean, ez). Platonek esan zuen biek neurri batean arraizoia zutela.

Sentzuen bidez errealitatea ezagutzekotan, ematen du mundua aldakorra dela eta hala da. Alde honetan, Heraklitosek arrazoia dauka. Gure mundua mugikorra da eta horrela izanda ere, gauza batzuk errepikatzen dira. Abstrazio eta arrazionalizazioren bitartez, ulertzen dugu badaudela izaera orrokorrak. Espeziek euren nolakatasunak dauzkate eta guztiek partekatzen dituzte. Subjetu bakoitzak badauka estruktura bat zein besteek ere badaukate.

Espezie, izaki eta errealitate bakoitzak forma bat dauka, eredu ideal bat izango da gauzak honetan oinarretzeko. Platonen arabera, Mundu honetan ez dago eredu bikainik, beraz, beste mundu bat egongo da, non gauzak ez dira aldatzen gauzen eredu finkoak eta perfetuak direlako. Beste alde honetan, Parmenidesek arrazoia dauka.

Ideien artean, ongia da garrantzitsuena berak guztia ordenatzen du. Bizitzan, arrazionalitateak menperatzen badu, oreka lortzen da berak ongia ezagutzen duelako eta, horrela, guztia harmonikoki antolatzen duelako. Horrela, bertutea egin daiteke eta zoriontsu izan gaitezke. Beste aldetik, Politikan, ideiak dauzkatenak gobernatzen badu, oreka eta harmonia inposatu ditzake.

Aristotelesek, ordea, esan zuen ez zegoelako ideiarik, zeren eta mundu ideala existitzen dela ezin daitekeen frogatu. Ideiak gure munduan daude, gauza guztietan daude. Formak dira, espezie bakoitzako oinarrizko estruktura edo gakoa. Adibidez, gizakia hitz egiten duen animalia da, bere sustantzia, bere nolakotasun oinarrizkoa mintzamena da. 

Materia (materiala) eta forma (sustantzia, substratoa, estruktura oinarrizkoa) biltzen denean izaki bat sortzen da. Sentzuen bidez izakiak neurri batez ezagutzen dira eta abstrazioaren bidez sustantziak begiztatzen ditugu.

Etikaren aldetik, esan zuen Platonen ongia abstratuegia dela eta jakin nahi zuen zein den gizakien ongia. Gauza bakoitzak badauka bere helburua (adibidez, haziaren helburua zuhaitza izatea da) eta hori da bere ongia. Gizakiok zoriontasuna aurkitu nahi dugu; hortaz, gure ongia zoriontasuna da. Batzuek pentsatzen dute plazerren bidez zoriontasuna lor dezakegu, baina plazer batzuk kaltegarriak izan daitezke, muturrekoak izanez gero.

Beraz, gehiegikeria eta gabekeriaren arteko erdiko terminoa bilatu behar dugu (adibidez, ez dugu koldarrak edo ausertiegia izan behar, ausarta baizik). Hori da bertutea eta bertuteen bitartez zoriontasuna lor dezakegu, berak plazer neurritsua eta oreka eskuratzen ditu.

Bi motako bertuteak daude: adimezkoak (dianoetikoak) eta praktikoak (etikoak). Adimenezkoen gakoa arau orokorrak jartzea da eta bertute praktikoen bidez kasu bakoitzako erantzuna jakin dezakegu. Zuhurtzia zubi bat jartzen du arau orrokorren eta kasu bakoitzen arte, zuhurtziaren bidez jakin dezakegu nola erabili arauak kasu partikularretan.

Horretaz aparte, Platonen eredu politikoa ez da egokia, idealegiak baitira. Aristotelesek ikusi zituen zein direla benetan existitzen diren erregimenak. Monarkia, aristokrazia eta demokrazia ziren. 

Bere ustez, aristokrazia ez da oso egokia, batzuetan nobleek euren interesak betetzen dituztelako; eta demokrazia kasuan, pobreek gauza bera egiten dute. Hortaz, erdiko terminoa behar da. Hots, estatu bat sortu behar da non guztion inteserak bete daitezke eta horretarako erdiko klaseak baretu behar dituzte nobleen eta pobreen arteko gatazkak.