Justizia
Marxista eta Irudimena
Juan
José Angulo
Azken
urteetan gero eta jende gehiagok Marxen testuak irakurtzen ditu,
batez ere Das
Kapital.
Izan ere, krisia sortu eta gero, pertsona ugarik egoera honen kausak
ezagutu nahi izan dituzte eta Marxek azaldu zuen kapitalismoan
krisiak ziklikoak direla. Hau da, ekonomia liberalean behin eta
berriro porrotak izan dira: ekonomia hazten denean produktu gehiago
ekoizten dira, inbertsioa handia da; baina era berean soldatak ez
dira igotzen eta, azkenean, produktu gehienak ez dira saltzen eta
galerak oso handiak dira. Marxen arabera, horregatik krisiak
gertatzen dira.
Horretaz
aparte, Marx filosofo garrantzitsua da, zeren eta filosofian
materialismo landu bat sartu baitzuen. Kritiko fina zen, kritika
zorrotzak egin zituen; beste kontu bat zen alternatibak ematean.
Edonola ere, bere teoria abiapuntu egokia da gizartearen eboluzioa
ulertzeko.
Hau
esanda, esan behar da Marxen teoriak, gutxienez, kontraesan handi bat
dauka. Marxek eta Engelsek ez zuten justiziari buruz idatzi, hain
zuzen ere. Nire ustez, marxismoa berdintasuna sozialaren aldeko
izanda, justizia nozio zuzen bat izan behar luke. Bestela,
esplotazioa ez litzateke ulertzekoa izango; azken finean, esplotazioa
justiziaren kontrako egoera da. Biak ulertzeko bata eta bestea azaldu
behar dira.
Hutsune
hau ulertzeko Marxismo Analitiko Eskolara hurbildu naiz. . Izan ere,
Eskola honek Marxen eta Engelsen kontzeptuak analizatu eta eguneratu
zituen. Horretarako, Marxen bakoitzako ideiaren sustapena bilatu
zuten eta jokoen teoria erabili zuten horretarako.
Justiziaren
kasuan, eskola honen egileek gauza dezente esan zuten gai honi buruz.
Miller-ren arabera, Marx amoralista zen eta horregatik ez zuen
justizia aipatu. Husamik, ordea, uste du inplizituki justiziari buruz
idatzi zuen. Eta Elster-ren ustez, Marxek bazeukan justiziaren nozio
bat, Gothako
programaren kritikan
idatzitakoa: “bakoitzak ahal duena egin behar du eta banatu behar
da bakoitzari bere kapazitatearen arabera”. Alabaina, Marxek testu
horretan etorkizunari buruz idatzi zuen, etorkizuneko gizarte
sozialistari buruz; eta ez zuen ebaluaketa morala egin edo kontzeptu
etikoa aipatu. Beraz, ez da benetako justiziaren ideia.
Azkenean,
marxismoa esplotazioaren kontrako filosofia da eta ez dauka justizia
kontzeptu bat. Kontraesan hori azaltzeko, Gerald Cohen-ek idatzi zuen
If
You Are Egalatarian How Come You are So Rich?
Testu
horretan Cohen-ek argitu zuen Marxek eta Engels-ek Hegel-en
idealismotik urrundu behar zutela materialismo sustatzeko eta kausa
materialei garrantzia emateko, eta horregatik ez zituela zuzen ideien
papera aipatu. Horretaz aparte, sozialismo zientifikoa eraiki nahi
zuten eta sozialismo utopikoen ideal moralak eta boluntaristak
saihestu behar zituzten. Gainera, ideia moral nagusiak Ideologian edo
klase altuen ideologian sartuta zeuden eta pentsamendu hori gainditu
nahi zuten.
Dena
den, Engelsek Blochi gutun bat bidali zion. Gutun honen arabera,
Marxek eta hark pentsatzen zuten, nahiz eta azpiegitura ekonomikoa
eta harreman sozialak oso inportanteak izan, ideiek eta borondateak
bere papera daukatela historian. Behar materialek asko estutzen dute,
baina azkenean langileek klase borroka parte hartzea erabakitzen dute
eta hauek hori egiten dute klase kontzientzia daukatelako, ideiak
dauzkatelako.
Hortaz,
honelako kontzeptua eraiki behar da. Orduan, Theories
of Distributibe Justice testua
irakurri nuen, XX. Mendeko justizia distributibo teorien elementuak
hartzea Roemer-rek iradoki zuelako.
Marxismoak
baliabideak hobeto banatu nahi ditu. Beraz, bere justiziaren nozioa
izango litzateke: Justua
litzateke
merituen arabera banatzea, langileei ekoizten den baliabideak ematea,
klaseen arteko inposaketarik gabe, presioa, esplotazioa eta
alienazioa barik ;eta, horrela, aukerak berdintasunean egotean.
Nozio
hau aldi baterakoa da, kontzeptu sendoak marxismoaren ideietan etzan
behar duelako. Hau sortzeko, marxismoaren kontzeptuetan oinarritu
behar da ideia hau. Esplotazioa justiziaren kontrakoa izanda, hortik
hasiko naiz. Esplotazio hori zehatz ulertzeko, Marxen eta Roemer-ren
ikuspuntuak ezagutuko ditugu.
Marxen
arabera produktu eta zerbitzua bakoitzak erabilera-balioa, bere
erabilpena, dauzka. Adibidez, aterkiaren erabilpena da euria ez
jasotzea. Hala ere, balio hori subjektiboa da. Beraz, neurri
objektibo bat jartzeko, truke-balioa jartzen da produktuetan.
Langileek lehengaiak produktu bihurtzen ditu eta lana (lan orduak,
lan-balio) sartzen dute produktuan. Sartutako balioa gehigarria da,
langileek balore gehiago sartzen dute: hori da gainbalioa,
plusbalioa)
Jabeek
langileei ez diete balore hori ematen, hori eman beharrean soldata
ematen diete, balore gutxiago duena. Jabeek lan-indarra (esfortzua)
ordaintzen dute, besterik ez. Beraz, hor esplotazioa dago.
Roemer-rek
egindako A
General Theory of Explotation and Class aztertu
nuen. Roemer-ren arabera, esplotazioa existitzen da klaseak
daudelako: klase baxuak klase altuen produzio bideak behar dituzte
baliabideak lortzeko eta horregatik haien menpe daude. Klaseak daude
jabetza pribatuagatik, eta produzio-bideak ez edukita eta baliabideak
behartuta, langileek menpekotasuna daukate.
Hori
dela kausa, jabeek langilei haien interesak inposatzen dituzte.
Horrela, etekin gehiago lortzeko, jabeek langileak esplotatzen
dituzte. Roemer-ren ustez, lanak balioa dauka, lan-balioa; langileek
lan balioa sortzen dute eta produktuetan sartzen dute. Produktuak
lan-balioa dauka eta beste produktu batzuek merkatuan balio bat
daukate, prezio-balioa eta lan-balio antzekoak dira.
Hala
ere, langileek soldata jasotzen dute eta hau ez da prezio-balioen
antza edo ez dauka adina balioa; hortaz, hor esplotazioa dago.
Badakigu
esplotazioa dagoela, zeren eta beste banaketa bat imajinatzen
baitugu. Hau da, banaketa eta gizarte hipotetikoa asma dezakegu non
hobeto banatzen diren baliabideak. Gaurko banaketa konparatuz
konturatzen gara esplotazioan bizi garela, bestela pentsatuko genuke
gure errealitatea nahitaezkoa dela. Irudimena beharrezkoa da
esplotazioa nabaritzeko.
Roemer-ren
arabera, historia aldatu zen esplotazioaren kontra borrokatu zuten
jabegabetuek. Hau da, garai bakoitzean klase baxuek esplotazioaren
kontra borrokatu zuten eta, horren ondorioz, gizartea aldatu zen eta,
horrela, historia mugitu zen. Horretan datza materialismo historikoa.
Esplotazioa
ikusteko irudimena beharrezkoa da, ideiak beharrezkoak dira: ideiek
bere papera daukate historian. Ideien artean, justizia kontzeptua
dago. Materialismo aztertu nuen ideien paper hori ikusteko.
Cohen-ek
idatzi zuen Karl
Marx´s Theory of History: A Defence,
non materialismoa aztertu zuen. Egile honen arabera, lan-faktoreak
(teknologia) hobetzeak produzio-bidea (enpresaren antolamendua)
aldatzera bultzatzen du. Produzio-bide hori optimizatzeko,
lan-harremanak mudatzen dira, esku gutxiei etekin gehiago
eskuratzearren. Neurri zorrotzak inposatzen dizkiete langileei.
Menpekotasuna
eta inposaketak jartzen dira etekin gehiago sortzeko eta horrek
kontraesanak dakartza (esplotazioa, langileen egoera eta neurri
zorrotzak jasanezinak direlako). Langileen egoera gogorra da eta
hauek aldaketa nahi dute. Egoera materialaren ondorioz, aldaketaren
grina sor daiteke.
Cohen-en
ustez, nahiz eta faktore material horiek (beharrak) oso limurtzaileak
izan, azken finean langileek klase borrokan parte hartzen dute bere
arrazonamenduaren kausa. Hau da, momentu batean, bere egoera ikusita
eta aldaketa posiblea dela (irudimena erabili eta gero) pentsatuta
erabakitzen dute borrokatzea. Horregatik klase-borrokan parte hartzen
dute eta gizartea eta historia aldatuko dituzte boterea hartutakoan.
Ideien
dela kausa, jendea mugitzen da. Klaseen arteko borrokan inportantea
da borondatea eta borondate hori ideien ondorioa da. Mugimendu hori
ikusi behar da ideien papera ezagutzeko.
Jon
Elster-rek jarrera soziala argitu zuen Explaining
Social Behaviour liburuan.
Bertan, indibidualismo metodologikoa erabili zuen. Metodo honen
arabera, gizartea taldez beteta dago. Elster-rek taldeen jarrera
azaldu zuen indibiduoa abiapuntu erabiliz.
Gizartean
agente sozialak (indibiduoak) daude, agente horiek desioak eta
sinesmenak dauzkate; desio eta sinesmen horiek premisak dira eta
ondorioa erabakia da. Erabaki horrek indibiduoaren interesak betetzea
bilatu nahi du eta momentu batean agente bakoitzak erabakitzen du
talde batean sartzea, horrela bere interesak hobeto beteko
dutelakoan. Hau da, indibiduoek pentsatzen du, taldeka ibiltzean,
baliabide gehiago lortuko dute, bakarka ibiltzean baino.
Elster-rek
konturatu zuen agenteak prest daudela elkarlanean ibiltzeko, baldin
eta taldearen proiektua merezi duen (posiblea izanda eta arrisku
handiak ez egonda). Horretaz aparte, joko sozialetan aztertuz, argitu
zen agenteek berdintasuna eta justizia oso garrantzitsuak direla
taldeka ibiltzean, tratu justu etekinak baino gehiago baloratzen
dute. Taldeko agenteen artean justizia jarrera eta ideia nahitaezkoak
dira.
Beraz,
agenteak talde batean sartzeko, taldearen bidegarritasuna kontuan
hartuz gain, proiektu justu bat planteatu behar da. Ondorioz, talde
sendoa eraikitzeko proiektuaren bidegarritasuna, jokaera bidezkoak
eta proiektu justua bultzatu behar dira.
Langileen
klasea ere talde soziala bada eta talde honen berezitasunak aztertzea
beharrezkoa da (egoki ulertzeko bere mugimendua). Langileek bizitzan
arazo ekonomikoak dauzkate eta bere egoera hobetu nahi dute, hori da
bere interes nagusiena. Arazo hauen kausa esplotazioa dela
konturatzean, sumindura sortzen da eta borrokatzea erabakitzen dute.
Baina berak bakarka borrokatzea ezinezkoa da eta langile guztiek
interes berberak dauzkatela ulertzean, klase kontzientzia lortzen du
eta lan borrokan sartu nahi du.
Grebetan
eta lan borrokan arituko dira lan baldintza hoberen zain.
Kontzientzia hori iraultzailea izango da klaseen arteko interesak
guztiz kontrakoak direla pentsatzen badute. Horrela, langileen ustez,
ez dago lekurik erreformen zain ibiltzeko.
Horrez
gain, proiektu bidegarri bat asmatzea beharrezkoa da, bestela
pentsatuko zuten euren errealitatea nahitaezkoa zela eta ez zegoela
zer eginik.
Beraz,
proiektu justua behar dute, proiektu berri bat, irudimenak sortu
izana; eta proiektu errealista, nahiz eta irudimenezkoa izan.
Argi
dago irudimena nahitaezkoa dela justizia marxista kontzeptua
eraikitzeko, gizarte komunista ez delako existitzen eta imajinatu
behar delako. Marxismoak ez zuen zuzen irudimena aipatu, baina Marx
gazteak sormenari buruz idatzi zuen.
Zehazki,
Marx-ek Ökonomisch-philosopische
Manuskripte liburuan
lan sortzailea aipatu zuen. Bere ustez, gizakiok berez sortzaileak
gara. Hau da, natura aldatu behar dugu bizi ahal izateko eta gure
nortasuna lantzeko. Lan hori sortzailea da eta lan horretan gure
marka jartzen dugu.
Alabaina,
kapitalismoan objektua, produktua, da helburua eta ez subjektuen
grinak. Kapitalen logikan sartuta, objektuen eta merkatuen menpe
dago, subjektua ez da helburua: xedea da objektu ahalik eta azkarren
eta gehien sortzea, eta objektu horiek helburuak dira eta ez
pertsonak, tresnak dira, besterik ez.
Egia
esan, kapitalismoan langilea objetu bat da, merkantzia bat, hain
zuzen ere. Izan ere, dirua, soldata, kostatzen denez, bera ere
merkantzia ere bada: merkatuan sartuta dago eta. Marx gaztearen
arabera, Kapitalismoan langileak objektuak dira, jabeek tresnatzat
hartzen dituzte eta. Beraz, soldatako langileek alienazioa daukate.
Testu
horretan Marx-ek sormenari buruz idatzi zuen. Marxismo Analitiko
Eskolak ez zuen irudimenari edo sormenari buruz berez ezer idatzi;
hortaz, beste eskola marxistarengana hurbildu nuen: Frankfurt-eko
Eskola, hain zuzen ere. Eskola honek Marx gaztearen ideiak
azpimarratu zituen eta alienazioaren kontrako idatzi zituen.
Eskola
honetako egile bat Marcuse zen. Marcusek irudimenari buruz idatzi
zuen Eros
and Civilization testuan.
Freud-en ustez, beti plazerraren bila ibili beharrean, errealitate
printzipioan bizi behar dugu; hau da, errealitatearen arabera bizi
behar dugu; eta horretarako errepresioa beharrezkoa da: baliabideak
mugatuak izanda, gizartea bakarrik orekatzen da errepresio hori
jarriz gero; bestela, guztion arteko borroka izango litzateke
baliabide lortzeko. Eta horretaz aparte, desioa askatuta, besteak
objektutzat hartuko genituzke, objektu sexualtzat, esklabutzat; mugak
eta arau sozialak ez izateagatik.
Marcusen
arabera, ordea, baliabideak ez dira mugatuak; kontua da banaketa ez
dela justua eta banaketa horren erruz errekurtsoak ez dira
guztiontzat. Beraz, errepresio hori ez da beharrezkoa, historikoa da
eta alda daiteke. Plazerren bila mugi gaitezke, sexua goza dezakegu,
mugarik gabe.
Jokabide
printzipioan gaude eta ez errealitatearen printzipioan, errepresio
hori diziplina inposatua da, historikoa da eta Ideologian oinarrituta
dago. Diziplina honen aitzakia da gizartearen aurrerabidea eta
baliabideen hoberen erabilpena. Ideologiaren arabera, kapitalismoan
gehiago eta hobeto ekoizten da eta horretarako harreman sozialen
banaketa beharrezkoa da, eta diziplina ere bai.
Hori
defendatzen du zeren eta plazerraren bila ibiliz gero, baliabide
gehiago eta bizitza hobea nahiko genituzke eta borrokatuko genituzke
horien alde. Kultura ofizialaren arabera, plazerra bilatzea ezinezkoa
da edo horrek kaosa ekarriko luke; alabaina, plazerra lor dezakegu
ezer eskuratu gabe, eta horrela ez legoke inolako jabetzerik ez
interes berekoirik. Horrela, ezinezkoa izango litzateke besteei
objektutzat jotzea. Plazer hori estetikoa da, gozamena hau
kontenplazioan datza eta, horrela, ez dago jabetzerik. Izan ere,
zerbait begiratzean edo entzutean ez delako beharrezkoa produktua
hartzea, kontenplatzea baizik.
Judizio
estetikoan goza dezakegu interes izan barik. Edertasunaren bidez goza
dezakegu eta edertasuna lor dezakegu gure irudimenaren bidez.
Irudimenari esker irudi ederrak asma ditzakegu eta sormenaren bidez
plazerra lor dezakegu.
Horretaz
aparte, irudimena iraultzailea da, berari esker guk jokabide
printzipioaz gain bizi gaitezke. Jokabide printzipioak ulermena
erabiltzen du, gaur egungo errealitatea aurkezten du eta, horrez
gain, berak dio gaurko errealitatea errealitate bakarra dela eta
besteak pentsaezinak direla. Hala ere, irudimena erabiliz gero, beste
gizarte batzuk asma ditzakegu eta langileak horren alde borrokatzera
anima daitezke. Horregatik, irudimena iraultzailea da, berak nolabait
iraultza bultzatzen duelako.
Kant-en
arabera judizio estetikoan ulermenak (kontzeptu formala eta hutsala)
eta irudimenak (irudi konkretuak) jokatzen dute. Bere artean jokatzen
da judizio hori. Irudimenean irudi berriak sortzen dira edertasuna
kontzeptua eguneratzeko, berpizteko eta osatzeko.
Irudimenak
ideia berriak sor ditzake errealitateko elementuak beste era batean
aurkeztuz. Gizarteen elementuak hartuz eta beste modu batean
egituratuz, gizarte berri bat asma daiteke: irudimena iraultzailea
da.
Irudimenari
esker gozamena eskuratzen dugu. Lanean bera erabiliz gero, lana duina
eta gizatiarra izango litzateke. Lan duin hori bizi garen gizartean
ezinezkoa da, merkatuen eta kapitalismoaren menpe gaudelako: bere
diziplina bete behar dugu. Momentu honetan, errepresioa edo diziplina
zorrotza bultzatzen da, zeren eta gu poztasunaren bila ibiliz gero,
lan baldintza eta sozial hobeak eskatuko genituzkeen.
Hala
ere, beste gizarte bat posiblea da, non goza dezakegun irudimenaren
bidez. Gizarte horrek produzio masiboa eta kontsumismoa bultzatu
beharrean, sormena eta pertsonen barruko beharrak asetzera bultzatuko
luke. Gizarte horretan, makinek oinarrizko baliabideak soilik sortuko
lituzkete ta aisialdi nahikoa edukiko genuke lan sortzaile batean
aritzeko. Horrela, posible izango litzateke gozamena eskuratzea.
Gizarte
ludiko-estetikoa irudimena iraultzailaren adibidea da. Alabaina, oso
abstraktua da eta Marcusek ez zuen zehaztu nola antolatzen den edo
nola eraikiko den. Horregatik, beste adibide bati buruz idatzi nuen:
Merkatuzko sozialismoa, Roemer-rena. Bere testu A
Future for Socialism
delakoan
agertzen den eredua.
Merkatuzko
sozialismoak gaurko elementuak erabiltzen ditu eta beste era batean
antolatzen ditu. Langileen elkarteak, enpresak eta merkatua hartzen
dira eta estruktura berrian kokatzen dira. Horrela, Roemer-ek hiru
eredu asmatu zituen. Hirutan langileek enpreseetan erabakiak hartzen
dituzte; hori dela kausa, banaketa justua ezartzen dute.
Enpresak
daude lan merkatu “librean” eta elkarren lehiaketan daude. Hala
ere, langileek erabakiak hartzen dituzte eta, horrela, boterea
daukate banaketa hobea eta justuagoa jartzeko, klaseen arteko
hierarkiarik gabe eta inposaketarik gabe.
Lehenengo
ereduan langileek enpreseen jabeak dira eta erabakiak hartzen dute.
Hark Arrasateko kooperatiben antza dauka: demokratikoa da
(asanblearioa), berditasunaren aldekoa da (banaketa justua da) eta
eraginkortasunaren aldekoa da (inbertsitzen da egonkortasuna
lortzearren). Jabetza kolektiboa da eta ez dago jabe pribaturik,
langile guztiak jabeak direlako. Denon artean enpresaren
funtsionamendua antolatzen dute bera orekatuta egoteko eta, horrela,
etekin gehiago lortzeko geroago guztiei era bidezkoen bidez ondo
banatzeko.
Hala
ere, oso zaila da langileentzat etekinak aurreztea inbertsioari
begira edo oso zaila da erabaki hori aukeratzea. Horretarako,
egokiena da bigarren eredua, non langileek jabetza daukaten, baina ez
duten erabakia zailak aukeratzen. Bigarren ereduan ere jabetza
kolektiboa da, baina zuzendari batzuek enpresak antolatzen dituzte
(ez da asanblearioa).
Zaila
da bi eredu hauek bat-batean jartzea, gaurko jabeak horren kontra
daudelako. Eredu epel bat (ez hain erradikala) agian posibleagoa
izango litzateke eraikitzea. Hirugarren eredua da kapitalismoa klase
botererik gabekoa. Langileek enpresetako akzioak dauzkate eta
horregatik ekonomia demokratikoa da, hierarkiarik gabekoa. Edonola
ere, zalantzan dago enpresariek botere apur bat emango lukeela eta
zergatik.
Hortaz,
alternatiba marxistak hauek, alternatiba marxista guztiak bezala,
kolokan daude: ez da oso argi arazorik gabe edo denbora luzean zehar
errealitatean martxan jar daitekeen. Nahiz eta eredu hauek
errealitatean oinarrituta egon, ez dira guztiz fidagarriak. Hala ere,
hauek nahiko errealistak dira Arrasateko kooperatibaren antza
daukatelako. Baliagarriak dira; eta abiapuntu egokiak dira geroago
eztabaidatzeko, gizarteari buruz pentsatzeko, erreformei edo aldaketa
politiko eta ekonomikoei buruz gogoeta egiteko eta, batez ere,
gizartearen eboluzioa imajinatzeko.
Dena
den, eredu guztiek gizarte honetako elementuak hartzen dituzte, baina
hauek antolamentu berri batean daude: bere funtzioak ezberdinak dira,
funtzioak propioak eta berriak dira.
Lehenengoan
langileen elkarteak hartzen dira eta enpreseen antolakuntza hartzen
dute. Bigarrenean enpresak daude, baina jabetza kolektiboa da.
Azkenean, hirugarrean enpresak eta elkarteak daude. Berria dena da
elkarteek enpreseen erabakiak hartzen dituela (akzioak dauzkatelako).
Beraz,
merkatuzko sozialismoa irudimena iraultzailearen adibidea da:
ereduetan daude gizartearen elementuak beste estruktura batean; hau
da, gaurko elementu sozialak merkatuzko sozialismoan paper edo
funtsio ezberdinak betetzen ditu, eta, horrela, gizartea guztiz
berria da, irudimena sortutakoa. Irudimenaren bidez merkatuzko
sozialismoa pentsa dezakegu, ez dago eredu hori errealitatean, baina
irudika dezakegu nolakoa den irudimena erabiltzean; beste gizarte bat
irudikatzen dugu gaurko elementu sozialak beste botere batzuekin
kokatuz; eta, horrenbestez, irudi hori errealista da. Irudimena
iraultzailea da beraren bidez beste mundu posible bat, mundu justu
bat, asma dezakegulako.
BIBLIOGRAFÍA
-AZKARRAGA
ETXEGIBEL,
Joseba
- 2006:
Nor
bere
patroi.
Arrasateko
kooperatibistak
aro
globalaren
aurrean.
Gazteiz:
Servicio Central
de
Publicaciones
del
Gobierno
Vasco.
-AZURMENDI,
Joxe
-
1984: El
hombre
cooperativo.
Pensamiento
de
Arizmendiarreta.
Oiartzun:
Caja
Laboral
Popular.
-COHEN,
Gerald
Allan
- 2000:
Karl
Marx´s
Theory
of
History.
A
Defence.
New
Jersey:
Princeton
University
Press.
-
2001:
Si
eres igualitarista, ¿cómo es que eres rico? Trad.
Luis
Arenas
Llopis
y
Óscar
Arenas
Llopis.
Barcelona:
Paidós.
-ELSTER,
Jon
- 1985:
Making
Sense
of
Karl
Marx.
Cambridge:
Cambridge
University
Press.
-
2007:
Explaining
Social
Behavior.
Cambridge:
Cambridge
University
Press.
-FREUD,
Sigmund 1999: El
malestar de la cultura.
Trad. Luis López-Ballesteros. Madrid: Biblioteca Nueva.
-
1999: Más
allá del principio del placer y otras obras. Trad.
Luis López-Ballesteros. Madrid: Biblioteca Nueva.
-GORROÑO,
José Ignacio - 1975: Experiencia
cooperativa en el País Vasco. Bilbao:
Leopoldo Zugaza editor.
-KANT,
Immanuel
- 2001: Crítica
del
juicio.
Trad. Manuel García Morente. Madrid: Espasa
Calpe
-KATZ,
Claudio
- 2010: La
economía
marxista
hoy.
Madrid:
Maia
Ediciones.
-MARCUSE,
Herbert
- 2002:
Eros
y civilización. Trad.
Juan García Ponce. Barcelona: Editorial
Ariel.
-Marx,
Karl
- 2003:
Manuscritos
de economía y filosofía. Trad.
Francisco Rubio Llorente. Madrid: Alianza
Editorial.
-MARX,
Karl & ENGELS, Friedrich - 1985: La
ideología alemana. Trad.
Wenceslao Roces. Buenos Aires:
Editorial
Pueblos
Unidos
-MARX,
Karl
- 2008:
El
capital.
Trad. Pedro
Scaron. México
D. F.: Siglo
XXI editores.
-RAWLS,
John
- 1971: Teoría
de la justicia. Trad.
María Dolores González. México D. F.: Fondo de Cultura Económica.
-ROEMER,
John
E.
- 1989:
Teoría
general de la explotación y de las clases. Trad.
Manuel Pascual Morales. Madrid: Siglo
XXI
editores.
-
1995:
Un
futuro para el socialismo. Trad.
Antoni Domenech. Barcelona: Editorial
Crítica.
-
1996:
Theories
of
Distributive
Justice.
Cambridge:
Harvard
University
Press.
-SCHILLER,
Johan Cristof Friedrich - 1969: Cartas
sobre la educación estética del hombre.
Traducción:
Vicente Romano García. Madrid: Aguilar
-SEN,
Amartya
Kunar -
1992: Inequality
Reexamined.
Cambridge:
Harvard
University
Press.
-ZELAIA,
Adrian - 1997: Kooperatibak
Euskal Herrian. Bilbao:
Udako Euskal Unibertsitatea.
