Juanjas Zaballa: iraila 2018

2018(e)ko irailaren 28(a), ostirala

PEINE DE VIENTOS

2018(e)ko irailaren 26(a), asteazkena

Gizakiok, normalean, ez gara konzienteki gure bizitzaz ohartuz. Eguneroko eginkizunak egiten ditugu konturatu gabe, pentsatu gabe, ezer ez sentitu barik. Egun osoan, gehienetan inertziaz ibiltzen gara.

Hala ere, Unamunoaren arabera, hori ez da benetako bizitza. Bizitza autentikoa biziki edo intentsitatearekin bizi dugu. Adibidez, Unamunok pasadizo bat aipatu zuen, non errementari batek mekanikoki lan egiten baitzuen... ume bat uretara erori arte. Orduan, “esnatu” zen eta umeari salbatzeko utzi zion lanari eta beregana bota zuen bere burua uretara. Momentu horretan, zerbait piztu zen, biziki bizi zuen ekintza hori, zerbait sentitu zuen eta intentsitearekin, une horretan benetan “bizirik” egon zen.

Honelako bizipena, emozioak, bizi nahi dugu eta gura hori dela kausa betiko existitu nahi dugu. Bizitzea hain atsegina da, non beti bizi nahi dugu. Hilezkortasunaren gura dugu eta heriotzaren kontra borrokatu nahi dugu existentzia nolabait gure existentzia iraunteko. Bakoitzak hilekortasun modu baten bila gaude, fedez (paradisu sinesmenan), eginkizun bereziren bidez (ospea eta hilekortasun kulturala lortzen) edo seme-alabak sortuz (eta etorkizunean bere oroimenean gure ondarea mantenduz). Edozein kasutan, gure existentzia iraundu nahi dugu eta gura honen arabera bizi gara (proiektuak, eginkizun onak, fedea aktibatzea eta abar egiten ditugu).

Existetzeko borondatea daukagu, bizi nahi dugu eta ez dugu hil nahi; eta gure ideiak hortik datoz, gura honek gure pentsamenduetan eragina dauka. Hori dela kausa, gure pentsamoldu oinarriak indibidualtunean, emozioetan eta subjetibitatean dautza. Gero ziurtasuna lortzearren ideia objetiboen bila ibiltzen gara eta zuzentasuna lortzen dugu; baina basikoki gura horren arabera pentsatzen dugu, hori da gure pentsamenduaren bultzada oinarria.

- Unamuno, M. (1964): Vida de Don Quijote y Sancho. Madrid: Espasa-Calpe.

- Unamuno, M. (1966): La agonía del cristianismo. Madrid: Espasa-Calpe.

- Unamuno, M. (1967): Del sentimiento trágico de la vida. Madrid: Espasa-Calpe.

2018(e)ko irailaren 25(a), asteartea

Existentzialismoa

Juan José Angulo de la Calle

Heiddegerrek salatu zuen metafisikaren historia, izatearen ahanztura dela. Berak tradizio honi onto-teologiko zeritzon; izan ere, metafisikak izatea eta entea nahastu du: egile bakoitzak ente berezi bat (substantzia, monadak...) izatetzat hartu zuen.

Heiddegerren arabera izatea da entea argitzen duena (aletheia kontzeptu grekoa hartuta). Guk izateaz konturatzen gara gure existentzia dela medio (das sein, izana): heriotzaren beldurren bidez, gure bizitzaren kontzientaren bidez, gure jokaeraz eta lengoian izatea aurkitzen dugu. Horretarako, gure bizitza autentikoa izan behar da: gure bizimodua gure eraran bideratu behar dugu; bestela, inertziaz (inkonzienteki) ibiltzen gara eta ez gara gure existentziaz eta izateaz ohartzen.

Bestalde, Sartrek ezberdintzen ditu bi izateko moduak: izate-izate bera eta bere baitako-izatea.

Izate-izate bera da entitate naturalean aurkitzen dena, izaera finko eta determinatua izatea. Bere baitako-izatea, ordea, ez dago determinatuta; kontzientzia da eta librea da: momentu bakoitzean erabaki dezake nola izan.

Sartreren ustez, existentzia esentzia aurretikoa da. Hau da, lehen existitzen dugu eta gero gure izaera eraikitzen dugu. Alabaina, edozein momentuan gure jokaera molda dezakegunez, inoiz ez dugu izate finkorik izango. Beti proiektu irekia izango gara, nahiz eta izan nahi dugu. Beraz, gu modu batean... ez gara ezer, pasio hutsala gara eta beti antsitarekin biziko gara.

Gainera, gure kontzientziak beste kontzientzia batzuk aurkitzen ditugu, nork objetutzat hartzen gaituzte (behaketaren objektua, behintzat; eta batzuetan haiek gu epaitzen gaituzte). Besteak infernua da. Prozesu luze baten bitartez bi kontzientziek elkar subjetutzat hartzen dute (bera gu bezalakoa kontuan hartuta), baina prozesu hori oso arraroa da eta normalean infernuan bizi gara.

- Cruz, M. (2002): La filosofía contemporánea. Madrid: Edit. Taurus.

-Sartre, J. P. (2005): El ser y la Nada. Buenos Aires: Losada.

-Sartre, J. P. (2008): La náusea. Buenos Aires: Losada.

-Sartre, J. P. (2017): A puerta cerrada. Madrid: Visor Libros.

-Heidegger, M. (2003): Ser y tiempo. Madrid: Editorial Trotta.

-Heidegger, M. (2006): ¿Qué es metafísica?. Madrid: Alianza.

2018(e)ko irailaren 21(a), ostirala

Bitalismoa

Juan José Angulo de la Calle

Bitalismoaren ikuspuntutik bizitza (edo existentzia) da gakorik garrantzitsuena, eta ez arrazoimena. Errealitatea ez da arrazionala; batez ere, errealitatea kausa irrazionalaren ondorioa da. Ikuspuntu honen arabera, izaki guztien estruktura badago indar bat, nork existitzera bultzatzen duen. Conatus, Borondatea, barruko bultzada, élan vital edo gogo bat dago gauza guztien barrutik eta hauetako batek existitzera inposatzen du. Esaterako, atomoek oreka bilatzen dute (dirudienez, bere existentzia mantentzeko) eta batzuetan, horretarako, besteen elektroiak erabiltzen dituzte eta, hori dela kausa, molekulak sortzen dira.

Schopenhauer

Schopenhaurrek Kanten ideiak erabili zituen bere teoria eraikitzeko. Badago irudikapen “mundua” (Kanten fenomenoa, munduari buruzko subjektuen kontzeptua -zentzuen datuetan oinarrituta) eta Borondatezko mundua (Kanten noumena, benetako mundua). Gure zentzuen bidez irudikapenak lortzen ditugu, baina erainkuntza hori ez da benetako mundua; fenomenoa edo irudikapena mara da, hau da, nahastea da. Ez dakigu nolakoak diren gauzak, gure buruari nola agertzen direla baizik. Benetako errealitatea Borondatean datza.

Borondatea da barruko bultzada bat eta berak izaki guztiak existitzera behartzen ditu. Izaki bizidunen kasuan Borondatea bizitzeko borondatea da, bizidunek bizirik irauteko instintua daukate.

Bizitza da barruko bultzaden multxoa da (gosea, egarria...) eta guztiek, oro har, bizi irauteko behartzen dute. Betebehar horiek direla kausa, bizitza tentsioa da. Asetu ezean, bizidunek mina sentitzen dute, ez dute jasaten eta ahalik eta azkarren beharrak betetzera mugitzen dira.

Gizakien kasuan borondatea inkonzientea da eta, batez ere, Borondatea desioak dira (elikagai gura, sexu gura eta abar). Beti zerbait desiratzen dugu eta horregatik beti sufritzen dugu. Nahi duguna lortu ezean, mina eta frustrazioa sufritzen da; eta bera lortuz gero, tentsioa jaisten da, besterik ez: gozamena aldi baterakoa da eta ez da hainbesterako: azkenean hutsunea sentitzen dugu, dezepzioa eskuratzen da. Gizakien desioak mugagabeak dira eta, hori dela kausa, beti sufritzen dugu. Bizitza tentsioa da, sufrimendua da.

Nietzsche

Nietzscheren arabera, ordea, borondatea ez da bizitzeko borondatea, indarraren borondatea baizik. Hau da, izaki guztiek heztea, zabaltzea, gauza gehiago egitea... nahi dute: boterea nahi dute. Izaki guztiek indarra nahi dute.

Nahi horren ondorioz, izakien nahien bila ibiltzen, elkarrekiko borroka dago izakien artean: bai atomoen artean elektroien bila, bai espezietan lurraldearen eta baliebideen bila, bai gizakien kasuan botere politiko edo ekonomikoen bila.

Gizakion kasuan, gure bizimodua (gure balio propioak) eraiki nahi dugu, supergizakia bihurtuz. Indarra nahi dugu bai gozamena bai sufrimendua onartzeko, gure eraikitako bizitzaren zatiak direlako. Nietzscheren aburuz, bizimodu duina, laudagarria eta ohoragarria nahi dugu.

Bizitza ez da tentsioa, energia baizik. Hots, bizitza mugimendu dinamiko eta kementsua da.

Ortega i Gasset

Ortegaren arabera, inork ez du ezagutza osoa. Bakoitzak errealitatearen zati bat begiak jartzen du (normalean, bere interesen arabeko zatia). Bakoitzak badauka ikuspuntu bat, perspektiba bat. Ikuspuntu guztiak subjetiboak eta partzialak dira (bakoitzaren interes arabekoa). Ikuspuntu guztiak batuz gero, egia absolutua sortuko litzateke (baina hori Jainkoaren ezagutza izango litzateke, bera existituz gero).

Beraz, gure pentsamenduak ez dira guztiz objetiboak, gure helburu bitalen menpe daude. Arrazoiak gure kezken ondorioa da. Arrazioa bitala da, emozionala: bere estimulua bitalitatea da. Gure kezkei buruz pentzatzen dugu eta konponbideen bila gabiltza pentzatzean.. Bestalde, arrazoia eta bizitza lotuta daude, intuizioak, emozionalak direnak, pentsamenduan sartuta daude. Arrazoia arrazoi-bitalista da.

Hori dela kausa, norbaitek gure sinesmenak kolokan ipintzen baditu, urduri jartzen gara. Gure sinesmenak emozioetan oinarrituta daude. Inkonzienteak dira, ez dugu haietaz pentsatu ebidentetzat hartuta. Barneratuta daude, gure bizitzaren zatiak dira; gure bizimodua horietan dautza eta kolokan jartzean, ziurtasun eza sentitzen dugu, haietaz baliatzen gara munduan ibiltzeagatik. Sinesmenak bizi ditugu: zalantzak agertuz gero, ziurgabetasuna eta ezinegona sentitzen ditugu, hauek ziurtasuna ematen digutelako. Ideiak, ordea, azalpen objetiboak dira eta behar ditugu errealitatea ezagutzeko. Konzienteak dira, baina inpertsonalak dira. Filosofiak eta zientziek egindakoak: objetiboak, hurrunak eta hotsak. Beraz, ez dira nahikoak bizitzeko eta nahiago ditugu sinesmenak; azken finean gure bizitzarekin lotuta daude eta guretzat bizitza oso inportantea da.

Gure bizitzari buruz pentzatzen dugu, batez ere, gure emozioen bultzatuta. Bizitza hau indibiduala da, baina munduan gaude, eszenatoki batean gabiltza, non gure izaera edo identitatea sortzen den. Bizitza munduan bizitzea da. Ortegak zion: “ni naiz ni neu eta nire baldintzak”.

Gure helburu edo proiektu bitalak eraikitzen gure nortasuna adierazten da. Gure helburuak, asmoak, sentimenduak eta kualitateak munduan eta gizartean lantzen dira; gure bizimodua eta nortasuna lantzen dira gauza egitean (esaterako, nire helburua da txirotasuna suntzitzea eta horren kontra mugituz gero, eskuzabala eta altruista izango naiz).

Gauzak egiten dugu tresnen bidez, natura aldatzen eta mundua -gizatiarra- eraikitzen. Baina kontuz ibili behar dugu bide honetan tresnak – teknologia – helburutzat ez hartzearekin, teknologia tresna edo baliobide bat da mundu gizatiarra sortzeko. Gizakion bizitza da helburu eta inork inor tresnatzat hartu behar du, ez dugu gizarte teknokratiko edo tekno-zientifikoa eraiki behar. Garrantzitsuena da bizitza gizatiarra izatea eta bere bitalismoa bete. Existentzia bitala edukitzea da gauzarik inportanteena.

-Galparsoro, J. I. (1997): Betiereko itzulera Nietzscheren pentsaeran. Donostia: Jakin.

-Ortega i Gasset, J. (1968): Historia como sistema y otros ensayos de filosofía. Madrid: Alianza Editorial.

-Ortega i Gasset, J. (2014): Meditaciones del Quijote. Madrid: Alianza Editorial.

-Ortega i Gasset, J. (2015): ¿Qué es filosofía? y otros ensayos. Madrid: Alianza Editorial.

-Nietzsche, F. (1999): Así habló Zaratustra. Madrid: Edimat Libros.

-Nietzsche, F. (2010): Fragmentos póstumos. Madrid: Tecnós.

-Schopenhauer, A. (2000): El mundo como Voluntad y representación. Madrid: Akal.

2018(e)ko irailaren 20(a), osteguna

Ánimos

ÁNIMOS

Zientziaren filosofia

Juan José Angulo de la Calle

Ezagutzaren teoria filosofiaren arlo garrantzitsu bat da eta berak azaltzen du zein den egia (eta nola frogatzen den), zer den ezagutza (eta ez iritzia edo sinesmen hutsala), noraino ezagu dezakegun edo zeintzuk diren ezagutzaren mugak, eta zein diren ezagutzeko baldintzak. Gaur egun zientziek ezagutza sortzen dutenez gero, ezagutzaren teoriaren lanak dira zientzia deskribatzea eta hari buruz gogoetak egitea.

Comtek XIX. mendean positibismoa sortu zuen. Epistemologia honek dio egia dela zientziek ikertzen duen gertaeren multxoa. Esperimentuen bidez, fenomenoak edo gertaerak izan direla froga daiteke eta zientziek azaltzen dituzte gertaeren kausak eta harremanak.

Bestalde, XX.garren mendean, Frege analisi logiko dela kausa, lengoiaren papera igo zen: ezagutza lengoian datza, gure datuak eta pentsamenduak lengoiaren estrukturaren menpe daudelako. Izan ere, gure datuak eta ideiak lengoian estrukturatzen dira.

Rusellek zion ezagutza atomismo logiko batean finkatu behar da; hau da, mundua objektuz beteta daude eta objektu horiek deskribatzen dira proposamen logikoen bidez (deskribapenen bidez): objektu horiek banan banan tratatu behar dira proposizioen bidez, deskribapenak analizatuz azter daiteke egiazkoak ala faltsuak diren eta horretarako proposizio horiek errealitatean oinarritu behar dira. Esaterako, esaldi honek ez dauka zentzurik:

Gaur egungo Frantziako erregea burusoila da.

Logika hutsa erabiliz gero, esango genuke esaldi hori egia dela burusoila bada edo faltsua dela ileduna bada. Alabaina, hori ez da kontua, logika errealitatean oinarritzen behar da hasteko, objektu errealak aipatu behar du: Frantziako erregerik egon ezean proposizio hori ez da ez egiazkoa ez faltsua, ez da ezagutzeko proposizioa. Proposizioek gertatzen dena edo egoten dena deskribatu behar dute eta enpirismoren bidez (zentzuak erabiliz) azter daiteke proposizio bat baliozkoa den ala ez, geroago esateko esandakoa egia edo gezurra dela (berriro, enpirismoren bidez, zientzien esperimentuen bitartez).

Wittgensteinek, berriz, zion “objetu” kontzeptua oso abstraktua dela eta, horregatik, gertaerak aipatu behar dira lengoiaren bidez. Haren ustez, pentsamendua eta ezagutza lengoian daude, lengoiak ezagutza estrukturatzen du logikoki (lengoia logikoa da). Gainera, lengoia erreferentziala da, aipatzen ditu munduen gertaerak (enpirismoaren bidez aztertuak, esperimentuen bitartez kokatu gertaerak) eta proposizioak lotzen dira logikaren bidez. Gertaeraren multxoa mundua da; Wittgenstein: “lengoiaren mugak nire munduaren mugak dira” [geroago Wittgensteinek esan zuen askotariko lengoia jokuak daudela eta bakoitzak bere arau propioak dauzka: lengoia logikoa eta erreferentziala izatea ez da lengoiaren bakarrako funtzioa].

Proposizio erreferentzialak aparte, ez dago ezer edo, hobeto esanda, ezer ez daiteke esan honelako proposiziotik at. Hori dela kausa, kontzeptu filosofiko batzuek ez daukate zentzurik, formalegiak edo abstratuegiak izateagatik: ez dute gertaerarik aipatzen eta, lengoia erreferentziala denez, ez dute ezer esaten (agian zerbait oroitzen dute.

Positibismo logikoak ideia hauek ontzat hartu zituen. Filosofia honen ustez, egiak gertaerak dira (Comtek esan zuen bezala), gertaerak proposizioen bidez ezagutzen ditugu, ezagutza logiko eta analitikoa da, eta enpirismoen bidez (esperimentu zientifikoen bitartez) aztertzen da proposizioen egiazko balioak (ia egiazkoak diren ala ez). Eskola honek zion zientziek hipotesiak frogatzen eta egiaztatzen dira esperimentuei esker.

Hala ere, Popperrek erantzun zuen esperimentuek ez dute ezer egiaztatzen. Hau da, esperimentu bat, bi eta abar egin daitezke, eta hauetan hipotesiak froga daitezke, baina ezin da frogatu kasu guztietan (ia mugagabeak) gertatuko dela datu bat edo bi elementuen harreman bat. Zientziek, gehienez, esan dezakete hipotesi bat mementuz frogatu dela edo ez dela faltsatu. Esanak esan, hau ez da ahultasun bat; azken finean, zientziak, horrela izanda, zorrotzak eta metodikoak dira: hauek esandakoa kontrastatzen baitira. Beste sinesmenek, berriz, ezin dezakete egin eta, horrenbestez, ez dira hain fidagarriak.

Gainera, Popperrek esan zuen zientzien estruktura deduktiboa da (kontzeptuak eta datuak lege orrokorretan sartuta daude eta legeak kokatzen dira teoria orokorroagoa batean, non azaltzen diren gertaerak eta euren kausak) eta arrazionala da: kritikaren bidez hobetzen da.

Khun, ordea, zion teoriak aldatzen direla, batez ere, politigatik eta komunitate zientifikoaren belanauldi aldaketagatik. Komunitateak zientzia normal bat jartzen du eta aldaketak sortzen dira iraultzaren bidez. Teoria iraultzailea inposatzen da erretorika erabiliz edo zientzialari gazteek boterea hartzeaz.

Areago, Feyerabenek zion teoria zaharrak eta berriak hain ezberdinak diren, non ezin dezakegun razionalki bata aukeratzea: berdingabeak direlako. Bere ustez, ez dago metodorik eta azkenean teoriak inposatzen dira konbentzioagatik edo adostasun irrazionalagatik; eta ez debate arrazionalagatik.

Haatik, esan behar da momentu honetan ez dagoela zientziaren historiaren ikerketarik non erakusten edo frogatzen dute Khunek eta Feyerabenek esandakoa. Gainera, gaur egungo teoriak aintzinekoak baino hobeak dira: gehiago eta hobeto azaltzen dute, eta konplexuagoak, zorrotzagoak eta sistematikoagoak dira. Beraz, esan daiteke badagoela zientzien eboluzioa eta gero eta arrazionalagoak direla.

-Bunge, M. (2014): La ciencia, su método y su filosofía. Buenos Aires: Editorial Sudamericana.

-Navarro, J. M. & Calvo, T. (1982): Historia de la filosofía. Madrid: Anaya.